«Отты баспа»: Қазақ тыйымдарының астарында не жатыр?

Қазақтың тыйым сөздері — жай ғана «болмайды» деген қысқа ескерту емес. Ол ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келген өмірлік тәжірибе, халықтың ішкі заңы, көрінбейтін тәрбие құралы. Көшпелі өмір салтын ұстанған қазақ үшін жазылған ереже де, қатал заң да болмаған. Оның орнына тыйым сөздер арқылы ұлттың мінезі мен дүниетанымы қалыптасты.

«Бос бесікті тербетпе», «Түнде тырнағыңды алма», «Үйге қарай жүгірме» сияқты тыйымдарды естігенде, көп адам оның мәніне үңіле бермейді. Бірақ әр тыйымның астарында өмір қауіпсіздігі, психологиялық әсер немесе әлеуметтік тәртіп жатыр. Мәселен, бос бесікті тербетпеу баланың амандығын тілеу болса, ал үйге қарай жүгірмеу суық хабардың белгісі саналатындықтан, жамандықты шақырмау ниетінен туған.

Тыйым сөздер адамның табиғатпен байланысын да көрсетеді. «Отты баспа», «Суды былғама», «Құстың ұясын бұзба» деген ескертулер экология жайлы бүгінгі түсініктерден әлдеқайда бұрын пайда болған. Қазақ табиғатты «жансыз» деп емес, тірі ағзадай қабылдаған. Сондықтан әр әрекетке жауапкершілікпен қарауды талап еткен.

Тағы бір қырынан алғанда, тыйым сөздер этика мен әдептің айнасы ретінде де қаралады. «Үлкеннің сөзін бөлме», «Тамақты төкпе», «Нанды аяқасты етпе» деген тыйымдар арқылы балаға құрмет, қанағат, жауапкершілік ұғымдары сіңірілді. Бұл сөздер баланы қорқытудан емес, тәрбиелеуден туған. Қазіргі заманда тыйым сөздер ескілік сияқты көрінуі мүмкін. Алайда олардың мәнін тереңінен түсінсек, ол бізге берілген құндылық сияқты. Қазақ тыйым арқылы ұрпағын қорғады, өмірге бейімдеді, адамдық қасиетін қалыптастырды.